Rower Ukraina – legenda radzieckiej myśli technicznej na dwóch kołach

Czym jest rower Ukraina?

Rower Ukraina to seria męskich rowerów miejskich produkowanych od lat 60. XX wieku przez Charkowską Fabrykę Rowerów (Харківський велозавод, ХВЗ) w Związku Radzieckim. Był to rower stalowy, jednobiegowy, o prostej konstrukcji, dostępny masowo w ZSRR i eksportowany do ponad 30 krajów, w tym do Polski.

Wyróżniał się wysoką ramą, kołami 28 cali, hamulcem torpedo, stalowymi błotnikami i bagażnikiem tylnym. Ze względu na niską cenę i trwałość stał się podstawowym środkiem transportu w wielu regionach wiejskich i miejskich.

Dziś rower Ukraina uznawany jest za ikonę techniki radzieckiej i symbol codziennego życia w czasach PRL i ZSRR. W artykule przedstawiono jego historię, najważniejsze modele (w tym B-120, B-130, B-134, Ukraina LUX), cechy techniczne oraz znaczenie kulturowe.

Historia i pochodzenie marki Ukraina

Produkcja roweru Ukraina miała swoje korzenie w epoce przedradzieckiej. Początki sięgają końca XIX wieku i są związane z działalnością niemieckiego przemysłowca Aleksandra Leutnera.

Początki: od Rygi do Charkowa

W 1886 roku Leutner założył w Rydze fabrykę rowerów, która jako pierwsza w Imperium Rosyjskim rozpoczęła seryjną produkcję jednośladów pod marką Rossija. Po wybuchu I wojny światowej zakład został ewakuowany do Charkowa w związku z zagrożeniem ze strony armii niemieckiej. W 1915 roku personel i sprzęt przetransportowano koleją, a produkcja została wznowiona na potrzeby wojska.

Powstanie Charkowskiej Fabryki Rowerów (ХВЗ)

Po rewolucji październikowej zakład został znacjonalizowany. W 1923 roku oficjalnie powołano do życia Charkowską Fabrykę Rowerów im. G. I. Pетровського. Już w 1924 roku rozpoczęto seryjną produkcję rowerów opartych na przedwojennych projektach Leutnera. Fabryka rozwijała się dynamicznie – do 1941 roku sprzedano ponad milion rowerów.

Rozwój marki Ukraina

W 1960 roku ХВЗ wprowadziła na rynek pierwszy rower o nazwie Ukraina – model B-120. Był to męski rower drogowy o klasycznej stalowej ramie, kołach 28 cali i prostym napędzie jednobiegowym. W kolejnych dekadach rozwijano serię, wprowadzając m.in. modele B-130, B-134, a od 1975 roku także wersje z oznaczeniami sześciocyfrowymi (np. 111-411, 111-461).

Ekspansja i eksport

Rowery Ukraina były produkowane w milionach egzemplarzy. Oprócz ZSRR trafiały do krajów Układu Warszawskiego, Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej. Polska była jednym z największych odbiorców – w czasach PRL Ukraina stanowiła tanią i niezawodną alternatywę dla samochodu czy motocykla.

Przegląd modeli roweru Ukraina

Rower Ukraina był produkowany w wielu wersjach, które różniły się detalami technicznymi, wyposażeniem i oznaczeniami. Poniżej przedstawiono najważniejsze modele, które ukształtowały historię tej marki.

Model B-120 (1960–1968)

To pierwszy oficjalny model pod nazwą Ukraina, wprowadzony do produkcji w 1960 roku. Rower posiadał wysoką stalową ramę, koła 28 cali oraz napęd jednobiegowy (zębatki 48/19). Charakteryzował się prostotą, solidnością i dużą wagą – około 17 kg. Na ramie nanoszono dekoracyjne napisy i dekal rowerowy w kolorze brązowym lub złotym. Hamulec tylny typu torpedo był jedynym systemem hamowania.

Model B-130 i B-130K (1965–1976)

Wersja B-130 była modernizacją poprzednika. Wprowadzono zmiany w konstrukcji błotników, siodle, kierownicy i pedałach, które zaczęto wykonywać z aluminium. Wariant B-130K otrzymał dodatkowy przedni bagażnik, podpórkę, oraz pedały z odblaskami. Wprowadzono także nowy typ kierownicy z białymi chwytami i poprawiono stabilność roweru.

Model B-134 (1968–1975)

W tym modelu zastosowano nowe siodło, metalowy łańcuch osłonięty błotnikiem, stalowe pedały z gumowymi wkładkami oraz obniżony profil błotników. Część rowerów malowano w kolorze czarnym, ale pojawiły się też wersje w kolorze czerwonym, błękitnym i turkusowym. Ten model zapisał się w pamięci wielu użytkowników z epoki PRL jako typowy „rower ojca”.

Modele z serii 111—4xx (od 1975 r.)

Od połowy lat 70. ХВЗ wprowadził nowy system oznaczeń:

• 111-411, 111-412, 111-413 – klasyczne konstrukcje z niewielkimi zmianami w ramie i detalach dekoracyjnych.
• 111-421, 111-422, 111-423 – udoskonalone wersje z modyfikacjami w siodle, długości ramy i typie mocowania kół.
• 111-431, 111-432, 111-441 – skrócona rama, uproszczony osprzęt, ostatnie modele produkowane przed rozpadem ZSRR.

Modele współczesne: Ukraina LUX i seria 111-461/462

Po 1996 roku wznowiono produkcję pod marką Ukraina, wprowadzając modele:

• 111-461, 111-462 – klasyczne wersje dla dorosłych, z ramą zamkniętą lub obniżoną (modele 33t, 15t, 15-39).
• Ukraina LUX (64, 65, 64CZ, 65CZ) – nowoczesne wersje z aluminiowymi obręczami, hamulcem V-brake, lżejszym bagażnikiem i nową ramą o większej średnicy rur.

Modele LUX są produkowane do dziś i pozostają jednym z najtańszych jednośladów dostępnych na rynku ukraińskim.

Budowa i charakterystyka techniczna

Rowery Ukraina wyróżniały się prostą i wytrzymałą konstrukcją, stworzoną z myślą o codziennym użytkowaniu w trudnych warunkach. Ich budowa była niemal niezniszczalna, a naprawy możliwe do wykonania w domowych warunkach.

Rama i geometria

Standardem była stalowa rama o zamkniętym profilu, spawana lub lutowana. Długość i wysokość ramy różniły się w zależności od modelu (np. 580 mm w modelu B-134). W nowszych wersjach pojawiły się ramy z obniżoną rurą górną (np. modele 15т, 15-11) oraz wersje dla kobiet i młodzieży.

Koła i ogumienie

Większość rowerów Ukraina wyposażona była w koła 28 cali. Obręcze były początkowo stalowe, w późniejszych latach także aluminiowe (np. w modelach LUX). Typowy profil obręczy to tzw. „czajka”. Liczba szprych: 32 przód, 36 tył. Opony w rozmiarach 40×622 mm lub 47×622 mm.

Napęd i przełożenie

Rower Ukraina nie miał przerzutek. Napęd jednobiegowy opierał się na zębatce przedniej 48 zębów i tylnej 19 zębów. Używano łańcuchów rolkowych o długości 112 ogniw. Napęd był trwały i łatwy w konserwacji, ale nie sprawdzał się w terenie pagórkowatym.

Hamulce i bezpieczeństwo

Standardem był hamulec torpedo zintegrowany z tylną piastą. W nowoczesnych wersjach (np. 64CZ, 65CZ) dodano przedni hamulec V-brake oraz piasty VeloSteel produkowane w Czechach. Starsze modele nie posiadały hamulca przedniego.

Wyposażenie dodatkowe

Typowe akcesoria to:

• bagażnik tylny (często stalowy, zintegrowany z ramą)
• przedni bagażnik (w wybranych modelach np: B130K)
• błotniki stalowe, często dekorowane
• siodełko sprężynowe z dwiema lub trzema sprężynami
• pedały stalowe lub aluminiowe, często z odblaskami
• dzwonek, pompka, narzędziownik rowerowy, licznik – w zestawie lub jako dodatki

Rower Ukraina w życiu codziennym i kulturze

Rower Ukraina nie był wyłącznie środkiem transportu. W czasach niedoboru i ograniczeń stał się narzędziem codziennego funkcjonowania, a z czasem także symbolem stylu życia i kultury bloku wschodniego.

Dwukołowy wół roboczy PRL-u i ZSRR

Dzięki solidnej stalowej ramie, dużemu tylnemu bagażnikowi i prostocie konstrukcji, rower Ukraina świetnie sprawdzał się na wsi i w mniejszych miastach. Używano go do dojazdów do pracy, przewożenia zakupów, narzędzi, a nawet drugiego pasażera. Widziano na nim dzieci z plecakami, rolników z workami ziemniaków, czy handlarzy z koszami przytroczonymi do kierownicy.

Był to podstawowy środek lokomocji dla tysięcy ludzi. W czasach, gdy samochód był luksusem, rower Ukraina dawał niezależność i swobodę przemieszczania się.

Wizerunek w popkulturze i języku potocznym

W Polsce funkcjonowało popularne powiedzenie:
„Nie pij wódki, nie pij wina – kup se rower Ukraina”.
Z kolei jego ironiczna odpowiedź brzmiała:
„Ukraina, Ukraina – dwa tygodnie i ruina”.

Rower ten pojawiał się także w sztuce i protestach politycznych. W latach 80. w krakowskiej Nowej Hucie przy pomniku Lenina ustawiono rower Ukraina z czapką i kartką:
„Masz tu rower, czapkę, buty i spierdalaj z Nowej Huty” – był to wyraz buntu i poczucia absurdu PRL.

Ikona epoki i obiekt nostalgii

Ukraina była czymś więcej niż sprzętem – stała się elementem tożsamości pokolenia wychowanego w realiach socjalistycznego niedoboru. Dla wielu był to „pierwszy prawdziwy rower”, którym uczyli się jeździć, wracali z pola, czy podwozili bliskich na bagażniku.

Dziś Ukraina przywołuje wspomnienia, a zachowane egzemplarze uznawane są za pamiątki rodzinne lub eksponaty kolekcjonerskie.

Współczesne zainteresowanie i renowacja

Mimo upływu dekad, rower Ukraina nie zniknął z krajobrazu. W XXI wieku powrócił jako przedmiot nostalgii, kolekcjonerska perełka i alternatywa dla współczesnych jednośladów.

Rynek wtórny i kolekcjonerstwo

Wiele egzemplarzy rowerów Ukraina zachowało się w piwnicach, garażach i komórkach. Starsze modele – zwłaszcza B-120, B-130 i B-134 – osiągają na rynku wtórnym ceny od kilkudziesięciu do nawet kilku tysięcy złotych, w zależności od stanu i oryginalności części.

Kolekcjonerzy poszukują rowerów z oryginalnym lakierem, dekalem, siodełkiem sprężynowym, obręczami stalowymi i klasycznymi pedałami stalowymi. Cenione są także wersje eksportowe i rzadkie kolory (np. bordowy, turkusowy, granatowy).

Renowacje i warsztaty

W miastach takich jak Kijów, Lwów czy Dniepr działają wyspecjalizowane warsztaty, które zajmują się pełną renowacją rowerów Ukraina. Proces obejmuje:

• piaskowanie i lakierowanie ramy,
• regenerację piast i korby,
• odnawianie chromowanych elementów lub ich wymianę,
• dobór oryginalnych lub stylizowanych części zamiennych.

Dzięki prostej konstrukcji i dostępności podstawowych komponentów, rowery Ukraina są łatwe do przywrócenia do pełnej sprawności – nawet po latach nieużywania.

Ukraina jako styl życia i retro design

Odbudowane egzemplarze przyciągają uwagę na ulicach, podczas zlotów retro czy pokazów zabytkowych pojazdów. Estetyka vintage, dekoracyjne malowania, wyrazista rama – to wszystko sprawia, że Ukraina jest nie tylko funkcjonalnym pojazdem, ale także modnym dodatkiem.

Dla wielu użytkowników renowacja Ukrainy to osobisty projekt – hołd dla historii i powrót do dzieciństwa. Dla innych – sposób na tani, niezawodny i wyróżniający się rower do jazdy miejskiej.

Podsumowanie

Rower Ukraina to klasyczny przykład użytkowego roweru epoki przemysłowej, który przez dziesięciolecia kształtował codzienność milionów ludzi. Prosta stalowa konstrukcja, trwałość, łatwość naprawy i masowa dostępność uczyniły z niego nie tylko środek transportu, ale też symbol niezależności i zaradności w czasach niedoboru.

Dziś Ukraina powraca jako relikt minionej epoki – odnawiana, kolekcjonowana, używana na nowo. Zachowała swoje miejsce w historii techniki, kultury i codziennego życia Europy Wschodniej. To rower, który nie przeminął – zmienił kontekst, ale nie znaczenie.

FAQ – Najczęstsze pytania o rower Ukraina

Czy rower Ukraina nadaje się do codziennej jazdy?

Tak, pod warunkiem że jest w dobrym stanie technicznym. Ze względu na swoją wagę i brak przerzutek najlepiej sprawdza się na płaskim terenie.

Czy można dziś kupić rower Ukraina?

Tak. Modele używane są dostępne na portalach ogłoszeniowych i aukcyjnych. Nowe wersje (np. Ukraina LUX) wciąż są produkowane w Ukrainie i oferowane w sprzedaży lokalnej.

Jak rozpoznać oryginalny rower Ukraina?

Oznaczenia ХВЗ na ramie, piastach i śrubach, charakterystyczna geometria ramy, koła 28 cali, stalowe błotniki oraz jednobiegowy napęd z torpedo to typowe cechy oryginału.

Jakie są najczęstsze usterki w rowerach Ukraina?

Zużyte torpedo, korozja obręczy, obluzowane łożyska i wytarte zębatki. Części zamienne bywają trudne do zdobycia, ale możliwe do zastąpienia odpowiednikami.

Czy renowacja roweru Ukraina się opłaca?

Tak, szczególnie dla pasjonatów. Renowacja przywraca pełną sprawność i wartość sentymentalną. Dobrze odnowiony egzemplarz może służyć przez kolejne dekady.

Jaką masę ma rower Ukraina?

Modele klasyczne ważą od 16,5 do 18 kg, w zależności od wersji i wyposażenia.

Źródła i inspiracje

Artykuł powstał w oparciu o wiedzę redakcji, materiały archiwalne oraz zaufane źródła internetowe:

• https://pl.wikipedia.org/wiki/Ukraina_(rower)
• https://uk.wikipedia.org/wiki/Україна_(велосипед)
• https://ukraina07.webnode.page
• https://businessinsider.com.pl
• https://podroze.onet.pl
• https://suspilne.media
• https://www.youtube.com/@uaculture